Share This Article
- 90 – vjetori i largimit të Musinesë nga Gjirokastra 1934 – 2024
- 107 – vjetori i lindjes 1917 – 2024
Nga: Ilirian Lluri
Në vitin 1934 ika për herë të fundit nga Gjirokastra. Nuk e kam parë më as qytetin, as shtëpinë e dashur. Musine Kokalari
10 shkurti data e lindjes së Musinesë më sjell ndërmend si pa dashur shtëpinë ku ajo kaloi fëmininë pasi familja Kokalari u kthye nga Turqia. Ajo ishte vetëm 4 vjeç. Në një foto të hershme duket faqja ballore e shtëpisë në katin e tretë të së cilës, shihen dritaret e mëdha të odës, nga të cilat Musinea e vogël sodiste qytetin. Poshtë saj ndodhet një tjetër ndërtim masiv, tashmë krejtësisht i rrënuar. Ky rrënim më jep mundësinë ta imagjinoj pa shumë mundim por me trishtim të thellë fundin apo rrënimin e plotë të shtëpisë së Musinesë. Megjithëse shenjat e arkitekturës së trashëguar e të vlerësuar nga UNESKO në qytet, janë ende të shumta, në fakt jo të gjitha banesat mbartin brenda tyre, fakte domethënëse dhe shenjuese për historinë e Gjirokastrës dhe jo vetëm. Pas datëlindjes së Musinesë kjo është arsyeja kryesore pse po ndal në disa detaje të njohura dhe të panjohura rreth saj.
DJEGJA E SHTËPISË 2014 – 2024
Kanë kaluar 10 vjet nga djegja e shtëpisë së Musine Kokalarit. Ajo u dogj në orët e mbrëmjes së një ditë të premte. Ishte ora 20;00 e datës 21 nëntor kur banorët brenda saj dëgjuan kërcitje të lehta, sikur dikush po hidhte gurë të vegjël mbi çati. Në fakt ato ishin kërcitjet që lëshonin gjuhët e flakëve që kishin përpirë trarët e çatisë së shtëpisë tre katëshe. Djegja e saj u ndoq me shqetësim edhe nga përfaqësuesit vendosë; ish Prefektja e Qarkut Zamira Rami dhe ish kryetari i Bashkisë Flamur Bime. Për shpëtimin e saj u angazhuan të gjitha strukturat vendore të ndërhyrjes së shpejtë, por pa dobi. Në pak kohë, flakët shkrumbuan gjithçka. Askush nuk di të thotë sot, në se u akordua ndonjë shumë nga Fondi i Emrgjencave për riparimin e banesës apo jo? Por në të vërtetë që pas djegjes së saj në 2014, mbi të nuk është vënë dorë.
HISTORIA E BANESËS KOKALARI
Blerja e banesës nga babamadhi, gjyshi i Musinesë, na sjell ndërmend jo vetëm një periudhë të largët dhe të lavdishme, por edhe një periudhë ku qyteti u përfshi nga një lëvizje demografike e pazakontë. Kjo lëvizje përfshiu kryesisht shtresën e bejlerëve dhe agallarëve dhe të një pjese të vogël të njerëzve që ata kishin në shërbim. Në vitin 1897 në kohën e Luftës Greko – Turke, gjirokastritët u ngritën në këmbë për mbrojtjen e Janinës, që ajo të mos binte në dorën e grekëve. Luftimet u zhvilluan në vendin e quajtur, “Pesë puset”.
DREDHIA SHQIPTARE
Lufta e “Pesë puseve” përfundoi me një fitore të bujshme të shqiptarëve. Të shquar për trimërinë e tyre, ata në këtë luftë përdorën (për herë të parë?) një dredhi. Ajo të kujton disi dredhinë që ULIKSI bashkë me shokë, përdorën për tu larguar nga shpella e Ciklopit. Ata mundën të shpëtojnë nga Ciklopi i tmerrshëm duke u fshehur mes kopesë me dhën. Në një tjetër zgjidhje i çoi imagjinata luftëtarët shqiptarë të 1897, por “kopeja me dhën”, ishte gjithsesi pjesë e kësaj zgjidhjeje. Dredhia e përdorur nga luftëtarët shqiptarë gojë pas goje erdhi deri tek Musinea:
Siç dëftojnë të parët, shqiptarët përdorën një dredhi. Varën në qafë zile dhe këmborë dhe bënë më të poshtë bregut. Grekët i pandehën dhën. Shqiptarët i zunë në befasi dhe i vranë grekët.
Pas kësaj Sulltani i shpërbleu fituesit që i dolën në mbrojtje Perandorisë. Shumica e bejlerëve pjesmarrës në luftë, nuk u kthyen më në Gjirokastër. Ata filluan njeri pas tjetrit ti shisnin pronat e tyre, të cilat u blenë nga shtresa e mesme gjirokastrite. Kështu u ble edhe shtëpia ku Musinea kaloi fëmininë. A nuk është kjo një arsye e fortë që kjo banesë të marrë statusin “Monument Historik”.
PËRSHKRIMI I BANESËS
Banesa tip kullë e avokatit Reshat Kokalari ndodhet mbi godinën e Liceut të Gjirokastrës. Hyrja e saj ndodhet me drejtim nga Veriu, andej nga shikojnë edhe dritaret e odës së madhe të saj. Përmes kujtimeve Musinea sjell edhe përshkrimin e shtëpisë:
Kulla kishte avdeshana dhe hamamin. Kishim një odë nga dritaret e së cilës rija e shikoja me dylbi. Obori ynë ishte plot me kuti.(vazo lulesh)
Për pozicionin dhe arkitekturën e saj, banesa Kokalari e gëzonte prej kohësh statusin “Monument Kulture.” Mbishkrimi vijonte me togfjalëshin sigurues, “Mbrohet nga shteti”. Me thënë të vërtetën përgjatë shumë viteve, “Mbrojtja nga shteti”, ka qënë mbrojtja më e pasigurtëe monumenteve që në vite u fikën njeri pas tjetrit. Por është e vërtetë që në vitet e fundit shumë banesa karakteristike kanë përfituar mbështetje nga programe të ndryshme shtetërore. Në krye qëndrojnë ato që përdoren si bujtina dhe në shërbim të turizmit. Po pyetja është pse kjo shtëpi historike nuk ka marrë mbështetje? Familja e parë Kokalari (Reshati, Anea, Mumtazi, Vesimi, Hamiti dhe Musinea) kanë kohë që pushojnë në varrezat e Tiranës. Kush do të duhet të interesohet për ringritjen e banesës? A nuk mund të ketë programe specifike edhe për këtë gjë? Sa të tilla janë në Shqipëri? Ndoshta trashëgimtarët e shumtë të saj, nuk janë në gjendje apo të interesuar për të. Por këtu lind një pyetje: A mund ta lëmë dëshmitë e historisë tonë të vyer në kalvarin e qëndrimeve të trashëgimtarëve pasardhës? Ata trashëgojnë objektin, gjendjen fizike të tij, ndërkohë që ne të gjithë si shoqëri, kemi aty një pjesë të rëndësishme të historisë së zhvillimit të arsimit, politikës, letërsisë dhe etnografisë shqiptare. A nuk e mbrojmë dot si gjirokastritë, si shoqëri këtë pjesë të trashëgimisë sonë, për ta vënë në shërbim të edukimit të brezave dhe të lëvizjes turistike?
Gjirokastrën e ka bërë mendja dhe jo zanatet – pohonte dikur botuesi i gazetës DEMOKRATIA, Xhevat Kallajxhi. Ligji afron plot zgjidhje. Në bashkëpunim me pasardhësit le të aplikohet njera prej tyre. Veç kalasë Gjirokastra, anë e kënd saj, ka disa kështjella të tjera më të vogla. Njera prej tyre është edhe kjo e fisit të shquar, Kokalari.
NATYRA RRETH BANESËS KOKALARI
Duke u kthyer pas në kohë, mund ta kuptojmë lehtësisht se banesa Kokalari ka qënë pjesa fundore e banesave të ndërtuara në këtë zonë. Këtë fakt e pohon fare qartë edhe Musinea në kujtimet e saj:
Unë jam rritur vetëm në shtëpinë tonë të mënjanuar, ku rreth meje nuk kishte fëmijë moshatarë për të luajtur me mua. Gjithmonë më ka mahnitur bukuria e natyrës që më rrethonte me ashpërsinë e vendit ku jetoja unë, rrëzë Kucullës, me shkëmbin në krye dhe qiparisave që fishkëllenin në dimër, sikur ulurinin në atë vetmi të tmerrshme që më qarkonte. Netët e pranverës dhe të verës i kaloja në oborr. Ato më ngjallnin një ndjenjë ngazëllimi, me lulet dhe pemët. Yjet në qiell me kërcimet e tyre e me shkëlqimin e bukur, më mahnitnin dhe më futnin në një botë plot mistere që doja ta zbërtheja, po asnjeri nuk pyetja.
POLITIKA E DËSHTUAR
Pikërisht duke e kërkuar përgjigjen e pyetjeve që i lindnin jo tek të tjerët por tek vetvetja, Musinea u bë më e thellë, më zhbiruese dhe hulumtuese. Këto cilësi u shpalosën përmes rezultateve të shkëlqyera të aritura në shkallët e ndryshme të arsimimit dhe krijimtarisë së saj letrare. Ajo “dështoi” vetëm në investimin e saj politik. Por kjo nuk ishte çudi për Shqipërinë e prapambetur dhe intrigat që e shoqëruan atë në këtë periudhë. Kështu kishte dështuar njëzetë vjet më parë edhe Fan Noli me Revolucionin e Qershorit. A thua se ky vend ishte i pozicionuar me “vite dritë” larg “Dritës së Demokracisë”.
… komunistët më varrosën për së gjalli, si nxënëse të Sami Frashërit. Unë s’isha komuniste, isha demokrate dhe e shikoja demokracinë si nxënëse e rilindjes, si dualitet politik. U dënova jo për faj. Po me mua donin të dënonin rilindjen, vdekjen politike të saj.
MUZEU QË DO TI VIJË GJIROKASTRËS
Për sa kohë ndodhesha në Gjirokastër, e vizitoja në çdo stinë shtëpinë e Musinesë. Kjo më ishte kthyer në një rit stinor. Gjatë këtyre vizitave sigurisht që kam vënë re me shqetësim edhe degradimin nga dita në ditë të banesës dhe ambientit përreth. Më dhemb kur shikoj të largohet gjithmonë e më tepër mundësia e ngritjes së shpejti të një muzeu që do ti fliste shumë historisë së qytetit tonë dhe historisë së Shqipërisë njëkohësisht. Mund të ketë shumë arsye që më shtyjnë drejt propozimit të ngritjes së muzeut pikërisht në këtë banesë, por unë po rendis vetëm disa:
- Shtëpi – dëshmi e historisë së lëvizjes demografike në qytet në vitin 1897.
- Shtëpi – tip kullë, dëshmi e vlerave arkitekturore me statusin “Monument Kulture”
- Shtëpi – e dy mësuesve të Liceut Francez të Gjirokastrës, Mumtazit dhe Vesimit.
- Shtëpi – ku diktatura la gjurmë gjaku, duke vrarë dy antarë të familjes, mësuesit Mumtaz dhe Vesim Kokalari, dhe duke burgosur dhe internuar motrën e tyre shkrimtaren dhe disidenten e parë shqiptare Musinenë.
- Musinea ka lënë trashëgim objekte me vlera të rralla etnografike të clat do ti shërbejnë këtij muzeu.
Teksa shikoj një foto të shtëpisë të shkrepur disa kohë më parë, përflakja e reve sipër saj, më ngjan me reflektimin e flakëve që dogjën shtëpinë Kokalari në një ditë të ftohtë nëntori. Ngjyra e gjuhëve të flakëve, duket sikur është stampuar në qiell. Duket sikur edhe natyra kërkon të më thotë diçka në dhjetë vjetorin e djegjes së saj. Duke nxitur shoqërimin e parafytyrimeve, ajo na i rikthen herë pas here si imazh zjarrin që dogji shtëpinë, si për të na kujtuar se, “zjarri i heshtjes” sonë djeg e shkakton më shumë dëm, se një zjarr real.
LARGIMI I FUNDIT I MUSINESË
Viti 2024 shënon 90 vjetorin e largimit të Musinesë nga qyteti. Pavarësisht jetës së shkurtër që kaloi në Gjirokastër, ajo la kaq shumë krijimtari dhe fali përmes saj kaq shumë dashuri, sa shumë prej neve të sotmëve, do t’ju duheshin breza të tërë që ti realizonin. Pavarësisht funksioneve dhe detyrave që secili prej nesh ka sot në jetë, ne nuk kemi në dorë as t’ja shtojmë, e as t’ja pakësojmë shkëlqimin kësaj figure kaq të njohur, të dashur, të dhembshur. As mund të fshijmë apo të mbulojmë dot gjurmët krejt origjinale e të papërsëritëshme që ajo la në historinë politike dhe artistike kombëtare. Por ne kemi në dorë gjestin më të thjeshtë dhe detyrën më sublime për brezat që vijnë: Të mos heshtim! Të mos e djegim përsëri këtë banesë me “zjarrin e heshtjes” sonë! Të lobojmë për rindërtimin e shtëpisë “Kokalari”, jeta e banorëve të së cilës, shpalosi në vite kulturë, tolerancë dhe një devotshmëri të pashembullt patriotizmi. Le ta rikthejmë të gjithë së bashku Musinenë në Gjirokastër, në shtëpinë “monument kulture” e të mbrojtur nga shteti nga e cila u largua 90 vjet më parë!
Ilirjan Lluri
Michigan 10.02.2024